Blog

Występując o zapewnienie ergonomii, pracownicy służby bhp powinni zwracać się wprost do pracodawców, co nie znaczy, że w przypadkach, gdy sytuacja nie wymaga znacznych nakładów finansowych czy istotnych zmian organizacyjnych, nie mogą problemów ergonomii rozwiązywać na szczeblu kierowników poszczególnych komórek organizacyjnych zakładu.

Lesław Zieliński

W szczególności powinno dotyczyć to takich przypadków, kiedy nieergonomiczne stanowiska pracy, maszyny, narzędzia albo nieergonomiczne sposoby wykonywania prac mogą pośrednio przyczynić się do zaistnienia wypadku przy pracy lub choroby, w tym zawodowej.

Obowiązki pracodawcy dotyczące wymagań ergonomii na stanowiskach czy w procesach pracy są zawarte w wielu przepisach prawa pracy – w jednych mówi się wprost o ergonomii, są to np.:
– Kodeks pracy – Dział dziesiąty, rozdział IV, art. 215 i art. 218: maszyny i inne urządzenia techniczne oraz narzędzia pracy powinny być tak kon­struowane i budowane, aby uwzględniały zasady ergonomii.
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (DzU nr 148, poz. 973): § 4. Pracodawca jest obowiązany organizować stanowiska pracy z monitorami ekranowymi w taki sposób, aby spełniały one minimalne wymagania bhp oraz ergonomii, określone w załączniku do niniejszego rozporządzenia.
– Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (DzU nr 199, poz. 1228, ze zm.): § 16.1. Maszyna powinna być tak zaprojektowana i wykonana, aby w przewidzianych warunkach jej użytkowania ograniczyć do minimum dyskomfort, zmęczenie oraz obciążenie fizyczne i psychiczne odczuwane przez operatora. W tym celu należy zastosować zasady ergonomii, w tym (…).
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (DzU nr 26, poz. 313, ze zm.) – rozporządzenie określa: obowiązki pracodawcy dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych, wymagania dotyczące organizacji i sposobów wykonywania ręcznych prac transportowych, z uwzględnieniem wymagań ergonomii, dopuszczalne masy przemieszczanych przedmiotów, ładunków lub materiałów i dopuszczalne wartości sił niezbędnych do przemieszczania przedmiotu.
– Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (DzU nr 259, poz. 2173): § 6.1. Środki ochrony indywidualnej w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa użytkowników tych środków powinny: (…) być zaprojektowane oraz wykonane zgodnie z wymaganiami ergonomii w taki sposób, aby w przewidywanych warunkach używania, do których są przeznaczone, użytkownik mógł normalnie wykonywać wszystkie czynności w przypadku zagrożenia, korzystając równocześnie z odpowiedniej ochrony na możliwie najwyższym osiągalnym poziomie.
– Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU nr 180, poz. 1860, ze zm.) – tematyka ramowych programów szkoleń.
– Rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU nr 109, poz. 704, ze zm.) – zadanie nr 22: inicjowanie i rozwijanie na terenie zakładu pracy różnych form popularyzacji problematyki bhp oraz ergonomii.
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 grudnia 2007 r. w sprawie rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU nr 247, poz. 1835, ze zm.), § 14. 1. (…) Opiniowanie polega w szczególności na sprawdzeniu przez rzeczoznawcę zgodności przyjętych rozwiązań z przepisami bhp, wymaganiami ergonomii oraz z Polskimi Normami, a także na sprawdzeniu, czy przyjęte rozwiązania likwidują bądź ograniczają zagrożenia, jakie może spowodować projektowany proces technologiczny.

W innych przepisach ergonomia nie jest wymieniana z nazwy, co nie zmienia faktu, że wymagania właśnie jej dotyczą, np.:
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j.: DzU z 2003 r., nr 169, poz. 1650, ze zm.) – w § 39, dotyczącym ryzyka zawodowego, jest zapis mówiący jednoznacznie o ergonomii: dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy – z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników.
– Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690, ze zm.) – np.: wejścia, schody, poręcze, temperatura pomieszczeń.
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 217, poz. 1833, ze zm.) – w szczególności wymagania dotyczące hałasu, mikroklimatu, promieniowania.
– Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (DzU nr 118, poz. 1263) – np. wymagania dla narzędzi ręcznych.

Definicje z dziedziny ergonomii

Można spotkać się z wieloma definicjami z dziedziny ergonomii, od ściśle związanych z wydajnością pracy do tzw. humanistycznych. Oto przykładowe:
• Ergonomia jest to nauka zajmująca się badaniem warunków pracy, przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do właściwości fizycznych i psychofizycznych człowieka, z punktu widzenia zapewnienia jak najefektywniejszych warunków wykonywania pracy.
• Ergonomia (wg J. Rosnera) bada funkcjonalne możliwości i właściwości człowieka w procesach pracy, które sprawiają, że praca staje się bardziej sprawna, a jednocześnie przyczyniają się do duchowego i fizycznego rozwoju człowieka pracującego, zapewniają mu bezpieczeństwo i wygodę oraz chronią jego zdrowie i zdolność do pracy.

Dla potrzeb bezpieczeństwa i higieny pracy, czyli kształtowania warunków pracy w sposób eliminujący czy ograniczający zagrożenia i niedogodności procesu pracy, bardziej adekwatna wydaje się być definicja J. Rosnera, obejmująca i wydajność pracy i jej humanizację.

Można powiedzieć, że w procesie pracy to nie człowiek ma się dostosować do stanowiska pracy, ale stanowisko pracy z całym swoim wyposażeniem i organizacją powinno być dostosowane do człowieka, aby mógł wydajnie i bezpiecznie pracować. Nie można jednak zapominać o tym, że w celu pełnego spełnienia wymogów ergonomii człowiek powinien kształcić się i doskonalić w metodach pracy, rozpoznawaniu zagrożeń i uciążliwości pracy, a także sposobach ich unikania i ograniczania. Dopiero po połączeniu tych działań będzie można mówić o spełnieniu wymogów bhp i ergonomii na stanowiskach pracy, czyli o maksymalnym zapewnieniu bezpieczeństwa zatrudnionym.

Zadania służby bhp dzielą się na te, które dotyczą nowych inwestycji czy modernizacji zakładu i te, które dotyczą czynnych stanowisk pracy. Podobnie ergonomia dzieli się na:
1) ergonomię koncepcyjną, która zajmuje się problematyką ergonomicznego projektowania zakładów, stanowisk pracy i metod pracy, a także zasad konstrukcji wszelkich urządzeń technicznych,
2) ergonomię korekcyjną, zajmującą się problematyką usprawniania istniejących już warunków i metod pracy w czynnych zakładach.

Sposoby funkcjonowania obu tych działów ergonomii są podobne i wzajemnie się uzupełniają.

W kontekście zadań służby bhp ergonomia koncepcyjna dotyczy działań (interwencji), gdy: tworzone są nowe stanowiska pracy; dokonuje się zakupów nowych maszyn, urządzeń, narzędzi; wprowadza się nowe technologie czy zmienia organizację pracy – w celu niedopuszczenia do stwarzania w przyszłości niekorzystnych relacji człowiek – maszyna, mogących być przyczyną dodatkowych zagrożeń czy uciążliwości. Należy pamiętać, że niektóre błędy popełnione na poziomie projektowania czy zakupów (wcześniej omówione zadania służby bhp) mogą być trudne do usunięcia na już czynnych stanowiskach pracy (np. drogi i systemy transportu, gabaryty pomieszczeń, urządzenia emitujące nadmierny hałas).

Natomiast ergonomia korekcyjna (praktyczna) dotyczy działań behapowców w codziennym wprowadzaniu bieżących korekt, usuwaniu niedogodności na czynnych stanowiskach pracy w zakresie: pomieszczeń pracy, technicznego wyposażenia stanowisk, sposobów wykonywania zadań, organizacji pracy, czynników środowiska pracy. Wszystko w celu poprawy warunków pracy i ograniczania zagrożeń.

Ergonomia na stanowiskach pracy

Podstawą do uzyskania danych normatywnych, dotyczących przystosowania urządzeń technicznych i organizacji pracy do człowieka, są kompleksowe badania pracy ludzkiej oraz badania antropometryczne człowieka.

W warunkach każdego zakładu pomocne będą:
1. Polskie Normy dotyczące ergonomii  – np.:
– PN EN 547-3+A1:2010P Bezpieczeństwo maszyn. Wymiary ciała ludzkiego. Część 3: Dane antropometryczne;
– PN EN 547-1+A1:2010P Bezpieczeństwo maszyn. Wymiary ciała ludzkiego. Część 1: Zasady określania wymiarów otworów umożliwiających dostęp całym ciałem do maszyny;
– PN EN 27243:2005P Środowiska gorące. Wyznaczanie obciążenia termicznego działającego na człowieka podczas pracy, oparte na wskaźniku WBGT;
– PN EN 12464-1:2012P Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach;
– PN EN ISO 7010:2012E Symbole graficzne. Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa. Zarejestrowane znaki bezpieczeństwa;
– PN EN ISO 7731:2009 Ergonomia. Sygnały bezpieczeństwa dla obszarów publicznych i obszarów pracy. Dźwiękowe sygnały bezpieczeństwa.

2. Ergonomiczne Listy Kontrolne to zestawy pytań umożliwiających badanie materialnych warunków i samej pracy ludzkiej ze względu na jej przystosowanie do człowieka.

3. Badanie wydatku energetycznego – im większy wydatek energetyczny niezbędny do wykonania zadania, tym praca mniej ergonomiczna. Nie wymaga udowadniania stwierdzenie, że człowiek przemęczony pracą łatwiej popełnia błędy zarówno produkcyjne, jak i związane z bezpieczeństwem pracy.

4. Wnioski z analizy przyczyn wypadków przy pracy, zdarzeń potencjalnie wypadkowych i chorób zawodowych. Powodem wielu wypadków jest niezachowanie warunków ergonomicznych przy wykonywaniu zadania, np.: ograniczona przestrzeń uniemożliwiająca przyjęcie bezpiecznej postawy przy dźwiganiu ciężarów; niezrozumienie sygnałów z powodu braku ich jednoznaczności (kolor, dźwięk) lub niemożliwości wyłonienia ich z ogólnego nadmiaru informacji; nieprawidłowe oświetlenie powodujące niedoświetlenie, olśnienia lub migotania światła; zbyt ciężkie narzędzie do wykonania czynności w ograniczonej przestrzeni; ochrony indywidualne ograniczające swobo­dę ruchów lub widzenia itd.

5. Kontrole warunków na stanowiskach pracy. Chodzi tu o przyjrzenie się procesowi pracy i zwrócenie uwagi: dlaczego pracownik pracę wykonuje na stojąco, a mógłby na siedząco; dlaczego wychyla się poza strefę bezpieczną; dlaczego pracuje przy zdjętej osłonie części wirujących; dlaczego nie włącza wentylacji odciągowej (czy np. z powodu niewygodnego dostępu, małej skuteczności, nadmiernego hałasu); dlaczego niechętnie używa np. fartucha spawalniczego czy innych środków ochrony indywidualnej; dlaczego części, materiały przenosi w rękach czy kieszeniach, zamiast używać skrzynki narzędziowej itd. Zdarza się, że ergonomiczny proces pracy staje się nieergonomiczny przez nieprawidłowe zachowania samych pracowników spowodowane tylko złymi nawykami czy rutyną.

6. Opinie pracowników. Pracownicy najlepiej wiedzą, co i w jakim stopniu utrudnia im wykonanie zadania, co powoduje największe zmęczenie czy znużenie pracą, a często mają propozycje, co wprowadzić, zmienić, aby poprawić warunki pracy. Bez rozmowy bezpośrednio na stanowisku pracy lub przy innej okazji (np. w czasie szkoleń, zbierania wyjaśnień i informacji podczas dochodzenia powypadkowego) można nie zauważyć wielu niedogodności czy wręcz zagrożeń.

7. Wyniki wydajności pracy. Jeżeli porówna się podobne stanowiska pracy z podobnymi maszynami, na których pracownicy o podobnych kwalifikacjach wykonują podobne produkty, a wydajność pracy znacznie się różni, to może świadczyć o tym, że właśnie ergonomia w swoich szczegółach wpływa na wydajność. Może to być uciążliwy hałas, nieodpowiednie oświetlenie, temperatura i wilgotność powietrza, przeciągi, przestrzeń pracy, dostęp do miejsc składowania, układy sterowania itp. Może to być spowodowane również nierytmicznością dostaw materiałów lub awaryjnością urządzeń i zbyt długim czasem ich napraw, co powoduje z jednej strony przerwy w pracy (odpoczynek), ale z drugiej wymaga późniejszego znacznego wysiłku fizycznego i psychicznego, by w terminie wykonać zadanie. Sytuacja taka jest powodem stresu, wprowadza nerwowość w pracy, pośpiech jest również przyczyną wielu wypadków przy pracy.

8. Informacje o zachorowaniach pracowników na choroby (nie tylko zawodowe) mające związek z warunkami pracy. Chodzi tu o sprawdzenie przy wykonywaniu jakich prac, przy jakim zatrudnieniu, w którym wydziale pracownicy najczęściej chorują, np.: na zapalenie korzonków nerwowych, schorzenia górnych dróg oddechowych, reumatyzm, choroby oczu (zapalenie spojówek) czy przeziębiają się. Dzisiaj uzyskanie tych informacji jest znacznie utrudnione, ale z działów kadr można otrzymać informacje ogólne, statystyczne, a od lekarza medycyny pracy (bez podawania nazwisk pacjentów) bardziej szczegółowe, pokazujące, które stanowiska, konkretne miejsca wykonywania pracy mogą być przyczyną konkretnych zachorowań, co może znaczyć, że warunki ergonomii nie są tam zachowane. Rozmowy z często chorującymi pracownikami również będą źródłem informacji o warunkach pracy.

Lesław Zieliński

były Główny Inżynier Zarządzania Bezpieczeństwem Pracy w KGHM Polska Miedź S.A. – Oddział Zakłady Górnicze „Lubin” w Lubinie